Motieven op Nederlandse tegels: wat vertellen ze en waar komen ze vandaan?

Motieven op Nederlandse tegels: de verhalen achter kleine schilderingen

Wie voor het eerst een wand met antieke Nederlandse tegels ziet, merkt hoe sterk die kleine tekeningen tot de verbeelding spreken. Ze zijn eenvoudig, soms bijna achteloos geschilderd, maar ze dragen eeuwen aan ambacht en dagelijkse cultuur in zich. In dit artikel bekijken we de oorsprong en betekenis van de belangrijkste motieven die je op 17e- en 18e-eeuwse tegels tegenkomt.

Wie daarna verder wil verdiepen in ouderdom en herkomst, vindt in onze blog Antieke tegels herkennen een fijn vervolg. En voor wie graag zelf originele tegels in huis heeft, staat er in de categorie tegels altijd een wisselende selectie.

Spelende kinderen: alledaagse vreugde in één penseelstreek

In de 17e eeuw ontdekten schilders dat kinderspelen een heerlijk onderwerp waren voor tegels. Touwtje springen, hoepelen, tollen of simpelweg rondrennen: het waren scènes die iedereen herkende en die het huis een lichtere, vrolijkere sfeer gaven.

De stijl is vaak verrassend los en dynamisch. Figuren lijken soms in beweging gevangen, alsof ze precies op het moment worden afgebeeld waarop de schilder keek. In de 18e eeuw worden de kinderen wat eleganter weergegeven, met rondere vormen en zachtere lijnen. De bedoeling bleef echter hetzelfde: de dagelijkse speelsheid verbeelden die in elk huishouden herkenbaar was.

Schepen: de Nederlandse blik op water en wind

Scheepstegels behoren tot de meest geliefde en herkenbare onderwerpen. Niet vreemd in een land dat historisch gezien altijd met water werkte, leefde en reisde. De schepen op tegels hoeven niet precies te kloppen; het gaat vooral om het gevoel van beweging en avontuur.

Een enkel zeil, een masthoek, een kleine vlag in de wind — meer hadden schilders niet nodig om een hele zee op te roepen. Rotterdamse werkplaatsen schilderden vaak robuuste vormen, terwijl Amsterdam juist fijner werkte. De schilderstijl zegt soms meer over herkomst dan het schip zelf.

Bijbelse scènes: vertrouwd beeld in een protestantse wereld

In de 17e eeuw waren Bijbelse tegels bijna overal te vinden. Ze gaven een huis geen prekerige toon, maar een vertrouwd gevoel van herkenning. Verhalen uit Genesis en de Evangeliën werden in miniatuurvorm geschilderd, vaak naar voorbeelden uit populaire prenten.

De stijl is sober en schematisch. Een paar lijnen zijn voldoende om figuren en situaties leesbaar te maken. Het kleine bijschrift — “Gen. 22” is een klassieker — hielp de kijker het verhaal te plaatsen. In de 18e eeuw bleef het thema aanwezig, al verloor het iets van zijn dominantie. Tegenwoordig zijn dit juist de tegels die verzamelaars graag zoeken vanwege hun historische lading én hun eenvoud.

Dieren: klein, speels en vol karakter

Dieren vormen een geliefd onderwerp binnen de Nederlandse tegelkunst. Ze hoeven niet anatomisch perfect te zijn; het zijn meestal interpretaties van hoe schilders een dier wilden laten bewegen of poseren. Een paard lijkt soms meer op een fantasiedier, maar straalt precies die kracht uit die de schilder wilde neerzetten.

Honden, vogels en paarden komen het vaakst voor, maar ook pauwen, koeien en zelfs exotische dieren duiken soms op. De stijl verschilt per regio: Harlingen bijvoorbeeld staat bekend om elegante, ranke dieren; Rotterdam werkt juist stoerder. Daardoor vormen diermotieven vaak een mooie ingang voor het herkennen van werkplaatsen — en sluiten ze goed aan bij wie zich wil verdiepen in antieke tegels herkennen.

Bloemen en ranken: sierlijk lijnenspel op wit glazuur

Naast mens en dier spelen ook planten een belangrijke rol. Bloemen waren geliefd in een tijd waarin botanische prentboeken overal circuleerden. Tegels volgen die voorbeelden niet letterlijk, maar zetten ze om in sierlijke, gestileerde vormen.

Een bloem bestaat vaak uit een paar vloeiende lijnen, met een knik in de steel of een blad dat net iets te ritmisch is om natuurgetrouw te zijn. Het maakt deze tegels zacht en decoratief.

Landschappen: kleine vensters op het Hollandse buitenleven

Landschappen op tegels zijn vaak verstild: een molen in de verte, een bruggetje, een boerderij met een boom ernaast. Ze geven een indruk van rust en openheid die goed past bij Nederlandse interieurs uit de 17e en 18e eeuw.

Veel van deze scènes zijn gebaseerd op gravures. Andere zijn volledig uit de losse hand ontstaan. Soms lijkt de schilder alleen een horizon en een erf te suggereren, maar het resultaat is toch herkenbaar als een Hollands tafereel.

Het medaillon: een ronde wereld in een vierkant vlak

Het cirkelmedaillon is misschien wel het meest typerende stijlmiddel van Nederlandse tegels. De cirkel werkt als een kader, een klein toneel waarop het motief tot leven komt. Omdat de cirkels met de vrije hand werden getrokken, zijn ze zelden perfect. Precies die onregelmatigheid maakt oude tegels zo charmant.

Binnen het medaillon vind je alle denkbare onderwerpen: kleine zeilbootjes, spelende kinderen, dieren of Bijbelse scènes. De cirkel plaatst elk tafereel als een klein verhaal in het grotere ritme van een tegelwand.

Hoekjes die meer vertellen dan je denkt

Ossenkoppen, spinnenkoppen, boogjes, ranken: de hoekmotieven vormen het visuele fundament van Nederlandse tegels. Ze vullen geen lege ruimte op, maar binden de tegel visueel samen. Elke regio had eigen voorkeuren; elke schilder had zijn eigen handschrift.

Wie deze hoekjes leert lezen, ziet meteen uit welke tijd en welke streek een tegel komt. Het maakt ze tot een van de subtielste maar belangrijkste onderdelen van de Nederlandse tegelkunst.

Waarom deze motieven nog altijd aanspreken

Het succes van deze motieven zit in hun eenvoud. Ze zijn herkenbaar zonder overdreven realistisch te zijn, en ze weerspiegelen een wereld die tegelijk vertrouwd en intiem voelt. De schildering is klein, maar de sfeer groot. Daardoor passen antieke tegels moeiteloos in moderne woningen: als accent in de keuken, als kunstwerkje op een plank of als verzameling in een lijst.

Wie zich verder wil verdiepen in het beoordelen van ouderdom en herkomst, vindt op dantan.nl ons artikel over antieke tegels herkennen of de geschiedenis van de tegel. En wie het liefst meteen aan de slag gaat, ontdekt in de categorie tegels misschien wel precies dat ene motief dat past bij zijn interieur.

Bronnen:
Caiger-Smith, A. (1973). Tin-Glaze Pottery in Europe and the Islamic World. Faber & Faber.

Korf, D. (1984). Tegels: Nederlandse tegels en tegeltableaus. Terra.

Rijksmuseum Amsterdam. (z.d.). Collectie Nederlandse tegels.

Keramiekmuseum Princessehof. (z.d.). Collectie tegels.

Van Dam, J. D. (2004). Nederlandse tegels: 1570–1930. Waanders Uitgevers.