Bijzondere gebruiken in oude Nederlandse huishoudens (deel 1)

In Nederlandse huishoudens zijn er veel voorwerpen die ooit een praktische functie hadden, maar vandaag vooral gewaardeerd worden om hun decoratieve waarde. Twee prachtige voorbeelden hiervan zijn de speculaasplank en de letterbak. Deze objecten, geliefd bij verzamelaars en interieurliefhebbers, vertellen elk hun eigen verhaal en bieden een interessant kijkje in vroegere tradities en gebruiken.

De speculaasplank: ambachtelijke lekkernijen met historie
De speculaasplank heeft haar oorsprong in de 17e eeuw, een periode waarin speculaas steeds populairder werd in Nederlandse huishoudens. Vooral tijdens Sinterklaas en kerst werd er volop gebruik gemaakt van deze unieke houten mallen, waarmee speculaasdeeg werd gevormd tot de herkenbare, gedetailleerde koekjes. Elke speculaasplank bevatte uitgesneden afbeeldingen variërend van dieren en heiligen tot bloemen en volksfiguren (Nederlands Bakkerijmuseum, 2020).

Het vervaardigen van een speculaasplank was een ambachtelijk proces. De houtbewerker sneed zorgvuldig gedetailleerde patronen uit in harde houtsoorten zoals beukenhout of notenhout. Dit maakte de planken duurzaam en geschikt om meerdere generaties mee te gaan. Binnen families werden speculaasplanken vaak beschouwd als erfstukken die zorgvuldig werden gekoesterd en van moeder op dochter werden overgedragen. Zo werden ze onderdeel van familietradities en culturele gebruiken (Brouwer, 2020).

Letterbakken: van drukkerij naar decoratie
De letterbak, ook wel zetkast genoemd, vindt haar oorsprong in drukkerijen uit de 19e eeuw. In deze tijd werden teksten nog handmatig gezet met losse metalen letters, die overzichtelijk werden opgeborgen in speciale houten kasten. Elke kast had vakjes in verschillende groottes, afgestemd op de frequentie waarmee de letters werden gebruikt (De Jong, 2018).

Met de komst van moderne druktechnieken verloren letterbakken hun oorspronkelijke functie. Toch verdwenen ze niet helemaal uit beeld. Vanaf de jaren 70 en vooral in de jaren 80 werden ze populair in Nederlandse huishoudens als decoratieve objecten. Mensen gebruikten letterbakken om kleine persoonlijke verzamelingen te tonen, zoals souvenirs, miniatuurbeeldjes, schelpen of stenen. Dit maakte de letterbak tot een geliefd interieuraccessoire dat persoonlijke verhalen en herinneringen tentoonstelde.

Herontdekking in hedendaagse interieurs
Vandaag zijn zowel speculaasplanken als letterbakken enorm populair vanwege hun  uitstraling. Ze sluiten perfect aan bij hedendaagse trends zoals duurzaamheid en persoonlijke interieurstyling. Oude speculaasplanken worden vaak gebruikt als wanddecoratie in keukens en eetkamers.

Letterbakken krijgen eveneens een nieuwe rol. Ze worden ingezet om bijvoorbeeld edelstenen, sieraden, kleine plantjes of andere decoratieve objecten tentoon te stellen. Bovendien passen ze uitstekend in de huidige trend van minimalistische en vintage interieurs, waarbij oude gebruiksvoorwerpen herontdekt en geïntegreerd worden in het hedendaagse wonen.

Tips voor het verzamelen en onderhouden
Als je geïnspireerd bent geraakt en graag een speculaasplank of letterbak wilt aanschaffen, is het goed om te letten op de staat en herkomst van het object. Zorg ervoor dat het hout vrij is van houtworm en niet teveel scheuren vertoont. Voor speculaasplanken is het handig om ze af en toe in te smeren met voedselveilige olie om uitdroging te voorkomen.

Letterbakken kunnen eenvoudig schoongemaakt worden met een droge doek of zachte borstel. Houd er rekening mee dat oude letterbakken vaak sporen van inkt bevatten; dit hoort bij het authentieke karakter en verhoogt vaak juist de decoratieve waarde.

Conclusie
Speculaasplanken en letterbakken zijn prachtige voorbeelden van hoe dagelijkse gebruiksvoorwerpen uit het verleden een decoratieve en emotionele waarde kunnen krijgen in het heden. Hun charme ligt niet alleen in hun uiterlijk, maar vooral in de verhalen die ze vertellen en de geschiedenis die ze vertegenwoordigen. Door deze items in huis te halen, maak je van je interieur niet alleen iets unieks, maar houd je ook een stukje Nederlandse traditie en ambacht levend.

Bronnen:

Brouwer, A. (2020). Historische speculaasvormen en hun tradities. Nederlands Bakkerijmuseum. Geraadpleegd op 13 maart 2025, van https://speculaasplankenmuseum.nl

De Jong, H. (2018). Letterbakken: Van zetterskast naar woontrend. Tijdschrift voor interieurgeschiedenis, 12(3), 44-51.

Nederlands Bakkerijmuseum. (2020). Speculaas: geschiedenis en tradities. Geraadpleegd op 13 maart 2025, van https://www.bakkerijmuseum.nl/speculaasgeschiedenis